2.  Vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi  

Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə işlənib hazırlanmış və 2001-cı il yanvarın 1-dən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi ölkəmizdə vergi sistemini, vergitutmanın ümumi əsaslarını, vergilərin müəyyən edilməsi, ödənilməsi və yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin və dövlət vergi orqanlarının, habelə vergi münasibətlərinin digər iştirakçılarının vergitutma məsələləri ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi nəzarətinin forma və metodlarını, vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyəti, dövlət vergi orqanlarının və onların vəzifəli şəxslərinin hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) şikayət edilməsi qaydalarını müəyyənləşdirdi.

Vergi Məcəlləsi təsdiq olunduqdan sonra Vergilər Nazirliyinin 10 avqust 2000-ci il tarixli əmri ilə Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə əlaqədar  Əlaqələndirmə Komissiyası yaradıldı. Bu komissiya Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə bağlı metodiki göstərişlərin və digər normativ sənədlərin hazırlanması, vergi orqanı işçilərinin tədrisi, vergi ödəyicilərinin hərtərəfli məlumatlandırılması, geniş təbliğat kampaniyasının keçirilməsi üzrə zəruri tədbirlərin operativ əlaqələndirilməsini təmin etməli idi. Vergi Məcəlləsinin tətbiqi ilə əlaqədar nəzərdə tutulan tədbirləri sistemli həyata keçirmək məqsədilə Vergilər Nazirliyinin mərkəzi aparatında müvafiq idarə yaradıldı. Qısa bir müddətdə Vergi Məcəlləsinin bu və ya digər maddələrinin tələblərinə uyğun olaraq Vergilər Nazirliyi tərəfindən qaydalar, bəyannamə, arayış, ərizə, şəhadətnamə formaları və s. hazırlandı,  onların tətbiqi təmin edildi.

Vergi Məcəlləsinin tətbiqinə başlandıqdan sonra onun müddəalarının beynəlxalq normalar nəzərə alınmaqla mövcud iqtisadi şəraitə uyğun olaraq təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlər davam etdirilmiş, ölkədə əlverişli investisiya mühitinin yaradılması və vergi ödəyicilərinin qanuni mənafelərinin qorunması məqsədilə bu qanunvericilik sənədinə bir sıra əlavələr və dəyişikliklər edilmişdir.

Vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinin konseptual əsasları vergi ödəyicilərinin hüquqlarının genişləndirilməsi, vergi güzəştlərinin minimuma endirilməsi, vergidən yayınma hallarına qarşı səmərəli mübarizənin təşkili, əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasından ibarət olmuşdur. Eyni zamanda, bütün vergi ödəyiciləri üçün bərabər iqtisadi şəraitin yaradılması, ölkədə sahibkarlığın inkişafı və azad rəqabətin formalaşması vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinin əsas prinsiplərindəndir.

Vergi Məcəlləsi qüvvəyə mindikdən sonra onun bəzi maddələrinin tələblərindən irəli gələn müxtəlif qaydalar Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmişdir. Qanunvericiliyin tətbiqində Vergi Məcəlləsi ilə yanaşı müxtəlif vaxtlarda qəbul edilmiş digər normativ-hüquqi aktlardan istifadə edilirdi. Qanunvericiliyin vahid bazasının yaradılması məqsədilə “Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinə əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikasının 28 noyabr 2003-cü il tarixli Qanununda Nazirlər Kabinetinin 20-dən artıq qaydasının Vergi Məcəlləsinə daxil edilməsi təmin olundu. Bu qərarların əksər hissəsi Vergi Məcəlləsinin qüvvəyə mindiyi dövrdən tətbiq edilir və onların Məcəlləyə daxil edilməsi hər hansı yeni prosedur və ya normalar yaratmırdı.

Vergi Məcəlləsi qəbul edildikdən sonra vergilərin iqtisadi fəallığa uzunmüddətli stimullaşdırıcı təsirini təmin etmək, investisiyaları təşviq etmək, müəssisələrin istifadəsində qalan maliyyə vəsaitlərini artırmaq məqsədilə ötən 10 il ərzində mənfəət vergisinin dərəcəsi mərhələlərlə aşağı salınaraq, 2003-cü ildə 27 faizdən 25 faizə, 2004-cü ildə 24 faizə, 2006-cı ildə 22 faizə 2010-cu ildən isə 20 faizə endirilmişdir.

Ötən illər ərzində fiziki şəxslərin gəlir vergisinin hesablanması mexanizmi də sadələşdiriləşdirilmişdir. Hazırda bu vergi növünün hesablanmasında üç dərəcə tətbiq edilir. Əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi və maddi təminatının yaxşılaşdırılması hökumətin daim diqqət mərkəzindədir. Son illərdə vergi qanunvericiliyi bu istiqamətdə də təkmilləşdirilmişdir.

Fiziki şəxslərin 14 faiz dərəcə ilə vergiyə cəlb olunan aylıq gəlirlərinin maksimum həddi 2006-cı ildə 600 manatdan 1000 manata, 2008-ci ilin əvvəlindən isə 2000 manata, 2013-cü il yanvarın 1-dən 2500 manatadək artırılmışdır. 2010-cu il yanvarın 1-dən isə fiziki şəxslərin gəlir vergisi dərəcəsinin maksimal həddi 35 faizdən 30 faizə, 2013-cü ilin yanvar ayının 1-dən 25 faizə endirilmişdir ki, bu da əhalinin maddi rifahının yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərməklə yanaşı, əmək haqlarının leqallaşmasına xidmət edir. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər üçün bu dərəcənin 35 faizdən 20 faizə endirilməsi isə fərdi sahibkarlar üçün gəlir vergisinin və hüquqi şəxslər üçün mənfəət vergisinin dərəcələrinin uzlaşdırılması və vergi yükünün bərabərləşdirilməsi məqsədini daşıyır.

Ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını dəstəkləmək, onların vergitutma mexanizmini asanlaşdırmaq məqsədilə 2001-ci ildən sadələşdirilmiş vergi növü tətbiq edilir. Malların təqdim edilməsi və işlərin görülməsinin ümumi hasilatının həcminə və satışdankənar gəlirlərə tətbiq olunan bu vergi Bakı şəhəri üçün 4 faiz, regionlar və Naxçıvan Muxtar respublikasının ərazısındə isə 2 faiz müəyyənləşdirilmişdir. Avtomobil nəqliyyatı vasitələri ilə sərnişin və yük daşımalarının həyata keçirilməsi də sadələşdirilmiş verginin tətbiqi dairəsinə aid edilmişdir ki, bu da həmin sahələrdə fəaliyyət göstərən fiziki və hüquqi şəxslərin vergi yükünü aşağı salmışdır.

Azərbaycan Əlavə Dəyər Vergisinin (ƏDV) tətbiqinə müstəqilliyini əldə etdikdən dərhal sonra başlamışdır. Mühüm vergi mənbələrindən biri kimi, hazırda bu verginin ümumi vergi daxilolmalarında payı 29 faizi keçir. Azərbaycan ƏDV-nin iki dərəcəsini (0 faiz və 18 faiz) tətbiq edir. Bu, ƏDV tətbiq edən ölkələr sırasında ən aşağı dərəcələrdən biri hesab olunur.

1992-2014-cü illər ərzində ƏDV, mənfəət vergisi və fiziki şəxslərin gəlir vergisinin dərəcələri

Vergi Məcəlləsinin qəbulundan sonra keçən dövrdə vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri vergi ödəyicilərinin hüquqlarının genişləndirilməsi, vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi, vergi güzəştlərinin minimuma endirilməsi, vergidən yayınma hallarına qarşı səmərəli mübarizənin təşkili, əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasından ibarət olmuşdur. Vergi ödəyiciləri üçün bərabər iqtisadi şəraitin yaradılması, hüquqi şəxslərlə fərdi sahibkarlar və rezident vergi ödəyiciləri ilə qeyri-rezident vergi ödəyiciləri arasında vergi yükünün bərabərləşdirilməsi, sərbəst rəqabətə imkan verən vergi rejiminin yaradılması bu dəyişikliklərin mühüm tərkib hissələrindəndir.