Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsinə uyğun olaraq Azərbaycan
Respublikasında torpaqdan istifadə pulludur. Torpağa görə haqq torpaq vergisi və
icarə haqqı şəklində alınırdı.Torpaq mülkiyyətçilərindən, torpaq sahiblərindən
və torpaq istifadəçilərindən (icarədarlar istisna olmaqla) hər il torpaq vergisi
tutulurdu. İcarə haqqının məbləği tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilirdi.
Torpaq vergisinin tətbiqindən məqsəd torpaqdan səmərəli istifadəni təmin etmək,
torpaqların keyfiyyətini və münbitliyini artırmaq, onları mühafizə etmək, dövlət
torpaq kadastrı və yer quruluşu tədbirlərini həyata keçirmək üçün vəsaiti
səfərbər etməkdən ibarət idi. Torpaq vergisinin müəyyən
edilməsi və ödənilməsi Torpaq vergisi haqqında Qanunla, habelə Azərbaycan
Respublikasının Torpaq Məcəlləsi və digər qanunvericilik aktları ilə
tənzimlənirdi.
Azərbaycan Respublikasının ərazisində başqa dövlətlərin, yaxud Azərbaycan
Respublikasının başqa dövlətlərlə birgə ehtiyacları üçün istifadə olunan torpaq
sahələrinə görə vergi dövlətlər-arası müqavilələrlə tənzimlənirdi. Belə
müqavilələr olmadıqda torpaq vergisinin tutulması ümumi qaydada həyata
keçirilirdi.
Torpaq vergisi torpağın keyfiyyətindən, yerindən və su təchizatından asılı
olaraq müəyyənləşdirilirdi.Torpaq vergisi torpaq mülkiyyətçilərinin, torpaq
sahiblərinin və torpaq istifadəçilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən
asılı olmayaraq torpağın sahəsinə görə sabit ödəniş şəklində hesablanırdı.
Torpaq istifadəçilərindən asılı olmayan səbəblər üzündən təsərrüfatçılıq şəraiti
dəyişdikdə torpaq vergisinin dərəcələrinə Azərbaycan Respublikası, hökumətində
təqdimatı ilə Ali Sovet tərəfindən yenidən baxılırdı.
Vergi tutulan torpaqlar aşağıdakılar hesab edilirdi:
kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar;
yaşayış məntəqələrinin (şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd yaşayış
məntəqələrinin) yerləşdiyi torpaqlar;
sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə və başqa təyinatlı torpaqlar;
sağlamlıq və istirahət təyinatlı torpaqlar (dövlət büdcəsindən
maliyyələşdirilən obyektlərin yerləşdiyi sahələr istisna olmaqla);
meşə torpaq fondunda meşə təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə olunmayan
torpaqlar;
su torpaq fondunda su təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə olunmayan
torpaqlar.
Kolxozlardan, sovxozlardan, kəndli (fermer) təsərrüfatlarından,
təsərrüfatlararası müəssisə və təşkilatlardan, kənd təsərrüfatı
kooperativlərindən və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrindən ancaq torpaq
vergisi və əlavə dəyər vergisi tutulurdu. Vergilərin digər növləri onlara tətbiq
edilmirdi. Ümumi gəlirinin 25 faizindən çoxunu qeyri-kənd təsərrüfatı
fəaliyyətindən əldə edən kənd təsərrüfatı müəssisələrinə bu qayda şamil
edilmirdi.
Müstəqil balansda olan sənaye tipli quşçuluq fabrikləri və donuzçuluq
kompleksləri, istixanalar, xəzlik heyvandarlıq təsərrüfatları və digər
müəssisələr torpağa görə vergi və əlavə dəyər vergisi ilə yanaşı Azərbaycan
Respublikası qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş digər vergiləri də ödəyirdilər.
Kolxozlar(,
sovxozlar, kəndli (fermer) təsərrüfatları, təsərrüfatlararası müəssisələr və
təşkilatlar, kənd təsərrüfatı kooperativləri və digər
kənd təsərrüfatı müəssisələri kənd
təsərrüfatı məqsədləri üçün ayrılmış torpaq sahəsinə görə, habelə fiziki şəxslər
həyətyanı və bağ sahələrinə görə torpaq vergisini Qanuna əlavədə göstərilən
dərəcələrlə ödəyirdilər.
Şəhər və qəsəbələrin torpaqlarına görə bütün müəssisələrdən, idarələrdən,
təşkilatlardan və fiziki şəxslərdən mülkiyyətində, sahibliyində və istifadəsində
olan torpaq sahələrinə görə (mənzil fondunun yerləşdiyi sahələrdən başqa) vergi
hər kvadratmetr torpaq sahəsinə görə hər il mayın 1-nə qüvvədə olan minimum əmək
haqqının məbləğindən aşağıdakı faizlə hesablanırdı:
Bakı şəhərində — 1
respublika tabeli şəhərlərdə — 0,8
digər şəhərlərdə — 0,6
qəsəbələrdə — 0,4
Şəhər və qəsəbələrdə dövlət, ictimai, kooperativ, fərdi mənzil fondlarının
yerləşdiyi torpaq sahələrinə görə vergi bu maddədə müəyyən edilmiş torpaq
vergisi dərəcələrinin 10 faizi miqdarında hesablanırdı .
Şəhər və rayon xalq deputatları Sovetləri ərazilərin iqtisadi, tarixi və
təbii-coğrafi əhəmiyyətini nəzərə almaqla torpaq vergisinin ümumi məbləğini
dəyişmədən ayrı-ayrı yerlər və zonalar üzrə vergi dərəcəsini artıra və ya azalda
bilərdilər.Müəssisələrdən, idarələrdən, təşkilatlardan və vətəndaşlardan müəyyən
edilmiş normadan artıq torpaq sahələri üçün vergi üç-qat miqdarda tutulurdu.
Yaşayış məntəqələrindən kənarda yerləşən, sənayenin, tikintinin, nəqliyyatın,
rabitənin və xalq təsərrüfatının digər Fiziki şəxslər özbaşına zəbt etdikləri
torpaqlara görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq qaydada
məsuliyyət daşıyırdılar.
İstehsal və xidmət sahələrinin (büdcə təşkilatları istisna edilməklə)
fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün ayrılmış torpaq sahələrinə görə vergi inzibati
rayonun kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqları üçün müəyyən edilmiş yüksək vergi
dərəcələrinin üç misli miqdarında tutulurdu.
Yaşayış məntəqələrindən kənarda təsərrüfat fəaliyyəti üçün ayrılmış su fondunun
su ilə örtülü və ya örtülü olmayan torpaqlarına görə vergi inzibati rayonun
müvafiq kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarının vergi dərəcəsi ilə tutulurdu.
Meşə fondunun kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə edilən torpaq sahələrinə
görə vergi inzibati rayonun I keyfiyyət qrupuna daxil olan əkin torpaqları üçün
müəyyən edilmiş dərəcələrlə tutulurdu.
Meşə əkinlərinin cərgələri arasında kənd təsərrüfatı məhsul-ları istehsalı üçün
istifadə edilən torpaq sahələrinə görə vergi inzibati rayonun I keyfiyyət
qrupuna daxil olan əkin torpaqları üçün müəyyən edilmiş dərəcələrin 50 faizi
miqdarında ödənilirdi.
Vergi tutulmayan torpaqlar aşağıdakılar
idi:
şəhərlərin, şəhər tipli qəsəbələrin və kənd yaşayış məntəqələrinin ümumi
istifadədə olan torpaqları (meydanlar, küçələr, keçidlər, yollar, sahillər
və s);
əhalinin mədəni-məişət tələbatı və istirahəti üçün istifadə olunan torpaqlar
(meşə parkları, parklar, bulvarlar, bağlar, habelə şəhərdaxili kommunal
şəbəkələri üçün ayrılmış torpaqlar);
təbiəti mühafizə təyinatlı torpaqlar (qoruqlar, milli və dendroloji parklar,
nəbatat bağları və təbiət abidələri);
tarix-mədəniyyət
təyinatlı torpaqlar (qoruqlar, memorial parklar, qəbiristanlar, arxeologiya,
tarix və mədəniyyət abidələrinin yerləşdiyi torpaqlar);
su fondu torpaqları (çayların, göllərin, dəryaçaların, kanalların, dənizin,
ərazi sularının, bataqlıqların, hidrotexniki və su təsərrüfatı qurğularının,
habelə su təsərrüfatının ehtiyac-ları üçün müəyyən olunmuş qaydada
müəssisələrə, idarələrə və təşkilatlara verilmiş su hövzələrinin qırağında
ayrılan torpaqlar);
dövlət ehtiyatı torpaqları (istifadə olunmayan);
avtomobil və dəmir yollarının dönmə və dayanma sahələri də daxil olmaqla
(müəyyən olunmuş normalar dairəsində) təyyarələrin qalxma, enmə zolaqlarının
və ümumi istifadədə olan şəhər elektrik nəqliyyatının (o cümlədən
metropolitenin) yerləşdiyi torpaq sahələri;
Azərbaycan Respublikası Müdafiə Nazirliyinin, Milli Təhlükəsizlik
Nazirliyinin, Daxili İşlər Nazirliyinin, gömrük xidmətinin ehtiyacları üçün
ayrılmış torpaq sahələri (təsərrüfat fəaliyyəti üçün istifadə olunan
torpaqlardan başqa);
hidrometeorologiya və hidrogeologiya stansiyalarının və postlarının
yerləşdiyi torpaqlar;
Azərbaycan Respublikasının Dövlət sərhədi boyunca müşahidə zolağı üçün
ayrılmış torpaqlar.
Aşağıdakılar torpaq vergisini ödəməkdən azad edilirdilər:
kəndli (fermer) təsərrüfatları, yarandığı vaxtdan 3 il müddətinə;
kənd, meşə və su təsərrüfatı təmayüllü elmi tədqiqat idarələrinin və tədris
müəssisələrinin eksperimental və tədris-təcrübə təsərrüfatları, bilavasitə
elmi və tədris məqsədləri və kənd təsərrüfatı bitkilərinin sort-sınaq
məntəqələri üçün ayrılmış torpaq sahələrinə görə;
dövlət büdcəsində maliyyələşdirilən mədəniyyət, incəsənət, elm, təhsil və
səhiyyə müəssisələri, idman-sağlamlıq kompleksləri və obyektləri, habelə
təbiət, tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi üzrə
orqanlar;
birinci və ikinci qrup əlillər, Böyük Vətən müharibəsi iştirakçıları,
ata-anasız uşaqlar, ailə başçısını itirmiş çox uşaqlı ailələr, əlillərin
ictimai təşkilatları, onların idarələri, tədris-istehsal müəssisələri və
birlikləri;
1990-cı ilin yanvarında SSRİ qoşunlarının müdaxiləsi nəticəsində, habelə
Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün müdafiəsi zamanı həlak olmuş
şəxsin valideynləri və arvadı (əri), habelə əmək qabiliyyəti olmayan
övladları. Bu şəxslərin arvadlarına (ərlərinə) güzəşt o halda verilir ki,
onlar təkrar nikaha girməmiş olsunlar;
Çernobıl AES-də qəza, mülki və ya hərbi təyinatlı digər radiasiya qəzaları
nəticəsində, habelə nüvə qurğularının hər hansı növü, o cümlədən nüvə silahı
və kosmik texnika ilə bağlı olan sınaqlar, təlimlər və başqa işlər
nəticəsində şüa xəstəliyinə və şüa yükü ilə əlaqədar başqa xəstəliyə
tutulmuş və ya bu xəstəlikləri keçirmiş şəxslər;
qaçqın, yaxud məcburi köçgün statusu almış şəxslər və müəyyən olunan qaydada
məcburi köçürülmüş digər vətəndaşlar köçürüldükləri yerlərdə torpaq sahələri
ayrıldıqdan sonra 5 il müddətinə.
Torpağa görə vergi mülkiyyət, sahiblik və torpaqdan istifadə hüququnu təsdiq
edən sənədlərə əsasən müəyyənləşdirilirdi. Torpaq vergisi
Hüquqi şəxslər tərəfindən torpaq sahələrinin miqdarına və verginin dərəcələrinə
əsasən hər il hesablanır və haqq-hesablar mayın 15-dən gec olmayaraq dövlət
vergi xidməti orqanlarına təqdim edilirdi.Vergi orqanları torpaq vergisinin
haqq-hesablarını vaxtında təqdim etməmiş hüquqi şəxslərdən torpaq sahəsinin
miqdarına və verginin dərəcələrinə əsasən hesablanmış vergi məbləğinin 110 faizi
miqdarında vergi tuturlar, haqq-hesablar təqdim edildikdən sonra vergi müəyyən
edilmiş qaydada yenidən hesablanırdı.Yeni ayrılmış torpaq sahələri üzrə verginin
haqq-hesablarını hüquqi şəxslər həmin torpağın ayrıldığı gündən sonra bir ay
ərzində təqdim edirdilər.
Vətəndaşların torpaq vergisi dövlət vergi xidməti orqanları tərəfindən hər il
mayın 1-dək hesablanır və avqustun 1-dən gec olmayaraq onlara tədiyə
bildirişləri çatdırılırdı.
Hüquqi şəxslərə və vətəndaşlara il ərzində ayrılmış torpaq sahələrinə görə vergi
torpağın ayrıldığı vaxtdan sonrakı aydan başlayaraq hesablanırdı. Torpağın geri
alındığı (azaldıldığı) hallarda verginin alınması torpağın geri alındığı
(azaldıldığı) aydan dayandırılırdı (azaldılırdı).
Vergi bərabər məbləğlərdə, sentyabrın 15-dən və noyabrın 15-dən gec olmayaraq
ödənilir. Vaxtında ödənilməmiş vergi məbləğlərin görə gecikdirilmiş hər gün üçün
0,2 faiz miqdarında pensiya hesablanırdı.
Torpaq vergisini ödəməyə vaxtında cəlb olunmamış tədiyyəçilər ən çoxu axırıncı
iki il üçün vergi ödəyirlər. Verginin düzgün tutulmamasına ən çoxu axırıncı iki
il üçün yenidən baxılırdı.
Torpaq vergisindən toplanan vəsait respublika büdcə-sinə daxil olur və ayrıca
sətirdə nəzərdə tutulurdu. Həmin vəsait torpaqların münbitliyinin bərpasına,
meliorasiyasına, rekultivasiyasına, yeni torpaqların kənd təsərrüfatı
dövriyyəsinə cəlb edilməsinə, torpaqların eroziyasının qarşısının alınmasına,
dövlət torpaq kadastrı və monitorinqi, yer quruluşu və elmi tədqiqat işlərinin
aparılmasına, habelə torpaqların inventarlaşdırılmasına və mühafizəsinə sərf
edilirdi.
“Torpaq
vergisi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun pozulmasında təqsiri olan
hüquqi və fiziki şəxslər Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsində və
“Dövlət vergi xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə
tutulmuş qaydalarla və şərtlərlə məsuliyyət daşıyırdılar.
Torpaq sahələrinin Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulan
hallarda xüsusi mülkiyyətə və torpaq üzərində payın bəlli olduğu kollektiv
mülkiyyətə verilməsi, vərəsəlik və bağışlama üzrə başqasının adına keçirilməsi
və bank krediti almaq məqsədilə girov qoyulması üçün torpağın normativ qiyməti
müəyyən edilirdi.Torpağın normativ qiymətinin təyin edilməsi qaydası Azərbaycan
Respublikasının hökuməti tərəfindən müəyyənləşdirilirdi.