XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda birbaşa vergilərlə yanaşı
aksiz vergilərindən də geniş istifadə olunurdu.
Həmin dövrdə Azərbaycanda artıq aksiz vergiləri tam formalaşmağa başladı.
Maliyyə Nazirliyi bu sahədə çox böyük işlər görərək aksizə cəlb olunmalı
malların tam siyahısını və aksiz vergilərinin ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə
dərəcələrini müəyyənləşdirdi. Eyni zamanda aksiz vergilərinin düzgün yığılmasına
və aksizli malların düzgün satışına nəzarəti həyata keçirən orqanlar yaradıldı.
Bütün bunlar ilk növbədə mövcud qanunvericiliklə tənzimlənirdi. Çar Rusiyasında
bu münasibətləri tənzimləyən qanun «Aksiz Vergiləri haqqında Nizamnamələr» idi.
Zaman keçdikcə vaxtaşırı bu Nizamnamələrə dəyişikliklər və əlavələr edilirdi.
Aksiz vergilərinin yığılmasında bu vergiləri yığan orqanın funksiyaları və
səlahiyyət çərçivəsi tam dəqiqliklə müəyyən edilmişdi. Bütün aksiz vergilərinin
dövlət xəzinəsinə yığılmasına nəzarəti Maliyyə Nazirliyinin Aksiz Yığımları
Departamenti həyata keçirirdi.
Yerlərdə – quberniyalarda və vilayətlərdə nəzarəti Quberniya və ya Vilayət Aksiz
İdarələri həyata keçirirdi. Qəzalarda isə onlara tabe olan Mahal Aksiz İdarələri
fəaliyyət göstərirdi.
Qafqazda aksiz vergilərinin yığılmasına nəzarəti həyata keçirən orqan
Zaqafqaziya Aksiz İdarəsi və ona tabe olan Mahal Aksiz İdarələri idilər.
Quberniya Aksiz İdarəsi bir quberniyada və ya vilayətdə aksizli mallar istehsal
edən fabriklərin və zavodların, həmçinin yeməkxanaların siyahısını tutur və buna
əsasən verginin həcmini müəyyənləşdirirdi. Mahal aksiz idarəsi isə həmin işi
müəyyən bir mahalda və ya qəzada yerinə yetirirdi.
Aksiz vergisinə cəlb edilən malların siyahısı çox geniş idi. Həmin məhsullar
əsasən spirtli içkilərdən, yundan, aşılanmamış dəridən, odun və sair
taxta-şalban məmulatlarından, bütün növ yanacaqdan, tütün və tütün
məlumatlarından, qəndtozu və kibritdən ibarət idi.
Quberniya Aksiz İdarələri birbaşa Maliyyə Nazirliyinə tabe idilər. Onu da
qeyd etmək yerinə düşərdi ki, mövcud qanunvericiliyə əsasən, Aksiz
İdarəsi işçiləri çalışdıqları mahalda tütün plantasiyaları, şərab zavodları
saxlaya bilməzdilər. Əgər belə hallar aşkar olunsa idi, onlar dərhal işdən azad
edilirdilər.
Aksiz vergilərinə nəzarət polislə qarşılıqlı şəkildə həyata keçirilirdi. Polis
yeməkxanalarda, şərabçılıq zavodlarında, tütün fabriklərində qanunvericiliyə
əməl olunmasına nəzarət edirdi. Əgər polis aksiz vergiləri sahəsində pozuntu
aşkar etsəydi, dərhal yerlərdəki aksiz nəzarətçisinə xəbər verməli idi. Maliyyə
Nazirliyi Daxili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdırılmış şəkildə polisin bu sahədə
fəaliyyətini tənzimləyən xüsusi qaydalar işləyib hazırlamışdı.
Dövlət xəzinəsi şərab və spirtdən hazırlanmış içkilərdən vergiləri iki şəkildə
alırdı:
1. istehsal olunan içkilərin, məmulatların və mayanın miqdarından aksiz
şəklində;
2. bu məhsulları hazırlayan zavodlardan və içki satan müəssisələrdən patent
vergisi şəklində.
İçki vergisi Maliyyə Nazirliyinin tərtib etdiyi qayda əsasında Xəzəryanı
vilayətlərdə İmperiyanın digər yerlərinə nisbətən yarı məbləğdə alınırdı. Çünki
İmperiyanın digər vilayətlərinə nisbətən Xəzəryanı vilayətlərdə şərabçılıq
zavodları və içki satan yeməkxanalar az idi. Xəzəryanı vilayətlərdə içkinin hər
vedrəsindən 10 qəpik aksiz vergisi alınırdı. Patent vergisi isə ümumi qayda ilə
alınırdı.
Aksiz alınan məmulatlar bunlar idi:
1) spirt və şərab;
2) üzüm və digər meyvələrdən alınmış spirt və həmçinin araqlar;
3) pivə, porter (tünd pivə) və bal;
4) braqa (ev pivəsi);
5) preslənmiş maya (xaricdən gətirilənlər də daxil olmaqla).