2. Birbaşa vergilər.

Birbaşa vergilər dövlət xəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edirdilər.

Aşağıdakı vergilər birbaşa vergilərə aid edilirdilər:

Zaqafqaziyada dövlət torpaq vergisi güzəştli torpaq sahələri istisna olmaqla bütün torpaq sahələrindən tutulurdu. Dövlət torpaq vergisinin quberniyalar üzrə ümumi məbləğini hər bir quberniya ayrılıqda Maliyyə Nazirliyinə təqdim edirdi. Vergi məbləği yararlı torpaq və meşə sahəsinin hər destyatininə görə müəyyən edilirdi. Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş vergi məbləği Qəza Quberniya Zemski Məclisinə göndərilir və hər bir qəzanın torpaqlarının gəlirlilik səviyyəsinə görə bölüşdürülürdü. Qəza Zemski idarələri hər il noyabrın 1-dən gec olmayaraq Xəzinə Palatalarına hər bir torpaq sahibinin nə qədər vergi verməli olduğu barədə siyahı təqdim edirdilər. Əgər bu təqdimetmə noyabrın 1-dən gec olurdusa, onda əvvəlki ildəki qədər vergi alınırdı.

Dövlət torpaq vergisi Xəzinədarlıqlara ildə iki dəfə keçirilirdi: ilin birinci yarısı üçün – 1 yanvardan 30 iyunadək, ilin ikinci yarısı üçün isə 1 iyuldan 31 dekabradək.

Göstərilən vaxtda vergi ödənilmədikdə penya tətbiq olunurdu. Hər bir gecikdirilmiş ay üçün ödənilməmiş məbləğin 1%-i miqdarında penya alınırdı. Penyanın hesablanmasını asanlaşdırmaq üçün 50 qəpik və artıq məbləğ üçün 1 rubl alınır, 50 qəpikdən az məbləğ isə hesaba alınmırdı.

Əgər ödənilməmiş məbləğ 1 il 6 ay müddətində alınmazdısa, onda Xəzinə Palatasının göstərişinə əsasən Quberniya İdarəsi həmin mülkü açıq hərracda sata bilərdi.

Xüsusi üzürlü hallarda Maliyyə Nazirliyi Daxili İşlər Nazirliyinin razılığı ilə ödənilməmiş məbləğə möhlət verə bilərdi. Lakin bu müddət 5 ili ötməməli idi. Bu və ya digər vergi güzəştlərinin ümumi müddəti isə 10 ili ötməməli idi.

Maliyyə Nazirliyi hər dəfə üzürlü hallarda dövlət torpaq vergisinin ödənilməmiş məbləğinə möhlət verilməsini 5 il müddətinə 3 min rublu ötməmək şərti ilə Daxili İşlər Nazirliyi ilə razılaşdıra bilərdi.

Vergitutma obyekti olan daşınmaz əmlak dedikdə, şəhər və kənd yerlərinin hüdudları çərçivəsində yerləşən daşınmaz əmlak (yaşayış sahələri - həyətlər və tikililərlə birlikdə, fabriklər, zavodlar, hamamlar, anbarlar, oranceriyalar, müxtəlif tikililər və s.) başa düşülürdü.

Daşınmaz əmlak vergisinin obyektinə aşağıdakılar aid edilirdi:

 Aşağıdakı əmlaklar vergiyə cəlb olunmurdu:

  1. Dövlət Xəzinəsi hesabına saxlanan əmlaklar;

  2. Zemstvolara, şəhərlərə, ruhani idarələrinə məxsus olan və gəlir gətirməyən əmlak;

  3. Az qiymətli mülkiyyət - 25 qəpikdən az məbləğdə vergi hesablanmış əmlak;

  4. İmperator Kabinetinin sərəncamında olan mülkiyyət;

  5. Udellərin yerləşdiyi binalar.

Daşınmaz əmlaka görə vergini şəhərlər, kəndlər və yerlər arasında Quberniya Zemstvo Məclisləri öz ərazilərində yerləşən mülklər və onların gəlirləri barədə məlumata əsasən müəyyənləşdirirdilər. Qiymətləndirmə elan edildikdən sonra bir ay müddətində bu və ya digər daşınmaz əmlak sahibi Şəhər İdarəsinə şikayət ərizəsi ilə müraciət edə bilərdi.

Ümumiyyətlə, arxiv materiallarına nəzər saldıqda görürük ki, Azərbaycanda məmurlar bir çox hallarda daşınmaz əmlakları dəyərindən baha qiymətləndirirdilər. Vətəndaşlar bu barədə şikayət ərizəsi ilə müraciət edirdilər. Erməni millətindən olan ayrı-ayrı mülk sahibləri özlərinə xas olan ərizəbazlıqla və həyasızlıqla tez-tez Şəhər İdarəsinə, şəhər rəisinə və Polismeysterə müraciət edərək öz mülklərinin baha qiymətləndirilməsini və bu işə yenidən baxılmasını istəyirdilər. Bəzi hallarda onlar buna nail olurdular.

Kimin nə qədər vergi ödəyəcəyi özünə qabaqcadan məlum olsun deyə, 15 aprel tarixinədək xüsusi vərəqələrdə vergi ödəyicilərinin adları və ödəyəcəkləri məbləğ çlxaldılaraq yayılırdı.

Daşınmaz əmlak sahibləri sentyabr ayı ərzində vergiləri Şəhər İdarəsinin nümayəndələrinə ödəməli idilər. Onlar isə öz növbələrində ertəsi gün aldıqları məbləği yerli xəzinədarlığa keçirməli idilər.

1 Oktyabr tarixinədək  ödənilməmiş məbləğin 1%-i məbləğində penya tətbiq olunurdu.

Azərbaycanda və bütövlükdə Qafqazda həyət vergisi və ya tüstü vergisi  adlı torpaq vergisi geniş yayılmışdı. Həmin vergini hər bir ayrıca yaşayış və ya digər təyinatlı tikilisi olan həyətdən alırdılar.

Müxtəlif dini və dövlət təşkilatlarına məxsus tikililər, həmçinin yardımçı tikililər bu vergidən azad idilər.

Həyət tüstü vergisi əsas və əlavə hissələrdən ibarət idi. Əsas tüstü vergisi tikililərin yerləşdiyi torpaq sahələrindən alınırdı.

Əmlakın gəlir gətirmə səviyyəsindən asılı olaraq onu birinci və ikinci gəlirlilik dərəcəsində  qruplaşdırırdılar.

Torpaqların ümumi siyahıyaalınması hər beş ildən bir keçirilirdi. Lakin torpaq mülklərinin dərəcələrə bölünməsi və vergi məbləğinin müəyyən edilməsi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş dövrlərdə aparılırdı.

Kəndli malikanələri aşağıdakı şəkildə tüstü vergisi verirdilər:

Aşağıda göstərilən torpaq sahələri vergiyə cəlb olunmurdu:

19-cu əsrin ikinci rübündə vergi ödəyicilərinin əsas hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Kəndlilərdən tutulan can vergisi tamamilə yığıla bilmirdi. Kəndlilər kənd məktəblərinin qoruyucusunun, ruhanilərin, cuvarların, mirabların, kargüzarların, kəndxudaların, kəndxuda müavinlərinin, meşəbəyilərin saxlanılması üçün də vergilər ödəyirdilər. Kəndlilər həmçinin yollardan, çaylardan, çəmən yerlərindən və sairədən istifadə etdiklərinə görə də vergi verirdilər. Bu vergilərin hamısının ümumi həcmi təxminən həyətbaşı və zemski vergilərindən toplanan məbləğə bərabər idi.

1863-cü ildə dövlət şəhər əhalisindən alınan can vergisini ləğv etdi. Əvəzində onların şəhərdə olan daşınmaz əmlakının 0,2%-i miqdarında əmlak vergisi almağa başladı. Yerlərdə əhali dövlət xəzinəsindən əlavə yerli zemski idarələrinə  də vergi verirdilər. Zemski idarələri yerli əhalidən zibil üçün, atların, itlərin saxlanılması üçün, sallaqxanalar üçün vergi alırdılar. Zemski vergiləri və rüsumları yerli zemski idarələri tərəfindən müəyyən olunurdu.

Rusiya İmperiyasında ticarət - topdansatış və parəkəndə ticarət kimi qruplaşdırılırdı. Topdansatış ticarəti tacir kontorlarından, anbarlardan  və gəmilərdən həyata keçirilirdi. Xırda ticarət isə müəyyən tikililərdə səyyar qaydada və xüsusi olaraq göstərilmiş yerlərdə həyata keçirilirdi.

Ticarət fəaliyyətinə aşağıdakı göstərilən fəaliyyət növləri aid edilirdi:

  1. ticarət gəmilərinin, paraxodlarının və bütün növ gəmilərin hazırlanması, saxlanılması, təmiri və icarəsi;

  2. məhsulların alışı, satışı, daşınması və ya komission, ekspedisiya və ya makler fəaliyyəti;

  3. Rusiya və ya xarici şəhərlərə pul köçürülməsi və ya ümumiyyətlə bankirlik fəaliyyəti;

  4. pul dəyişilməsi üçün köşklərin və ya stolların saxlanılması;

  5. dövlətin qiymətli kağızlarının, həmçinin səhmdar cəmiyyətlərin səhmlərinin, istiqrazlarının alışı və satışı üçün müəssisələrin saxlanılması;

  6. sığorta kontorlarının saxlanılması;

  7. mənzil icarəsi, iş və ya xidmət üçün şəxslərin axtarılıb tapılması, əmlak alqı-satqısı üçün sorğu kontorlarının saxlanılması;

  8. mağazaların, anbarların, köşklərin və mal satışı üçün sair obyektlərin, həmçinin yeməkxanaların və pullu hamamların saxlanılması;

  9. bütün növ emalatxanaların, fabrik və zavodların, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin saxlanılması;

  10. quru və su yolları ilə əhalinin və yüklərin daşınması;

  11. xəzinə ilə, zemski idarələri ilə, şəhər və kənd ictimai idarələri ilə malların gətirilməsi və podrat haqqında müqavilə bağlanılması.

Qanun yol verdiyi bütün növ ticarət vergi verməklə və ya vergidən azad olunmaqla biletlərin və şəhadətnamələrin alınması yolu ilə aparılırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, ölkə əhalisinin ümumi vəziyyətini nəzərə alaraq və ölkədə işgüzar fəaliyyəti stimullaşdırmaq məqsədi ilə dövlət ticarət və sənayenin bir çox sahələrini vergidən azad etmişdi.

Vergidən azad edilən  sahələr :

  1. çörək ticarəti, mal-qara, quşlar, duz, ümumiyyətlə, aksiz vergisinə cəlb olunmayan bütün növ qida vasitələri ilə ticarət. Bundan başqa gil, kərpic, daş pilətələr və sair tikinti məhsulları üçün də vergi tutulmurdu. Bu məhsulların satışı sadəcə olaraq şəhadətnamələrin və biletlərin götürülməsi ilə həyata keçirilirdi;

  2. qida məhsullarının, meyvələrin, köhnə kəndli paltarlarının satışı;

  3. müddəti bir həftədən az olan yarmarkaların fəaliyyəti;

  4. pulların yarmarkalarda, müvəqqəti stollarda, köşklərdə dəyişdirilməsi;

  5. çay, göl və dəniz gəmilərinin düzəldilməsi, təmiri və saxlanılması (sərnişin və yük daşıyan gəmilər bura aid edilmirdi);

  6. fabriklər üçün maşın və aparatların, kənd təsərrüfatı maşınlarının, kimyəvi tərkiblərin, boyama vasitələrinin hazırlanması və onların hazırlandıqları müəssisələrdə satışı;

  7. tədris, gigiyenik və müalicə müəssisələrinin, kitab mağazalarının, kütləvi kitabxanaların saxlanılması.

Bütün təbəqələrdən olan kənd əhalisinə vergi ödəmədən bazarlarda, yarmarkalarda, köşklərdə kənd təsərrüfatı məhsulları satmağa icazə verilirdi.

Şəhər əhalisi özlərinin evlərində hazırladıqları əşyaları vergi ödəmədən sata bilərdilər. Lakin bu əşyaların satıldığı yer daimi ticarət üçün nəzərdə tutulmuş  yer ola bilməzdi.

Dəmir yollarının ehtiyaclarını ödəmək üçün xidmət göstərən dəmiryol emalatxanaları vergi vermirdilər.

Kənd təsərrüfatı cəmiyyətləri və zemski idarələri tərəfindən açılan və kənd təsərrüfatı alətləri və maşınları, süni gübrələr, toxumlar və s. satan anbarlar da vergi vermirdilər.

Aksiz vergisi və xəzinənin xeyrinə digər vergilər verən müəssisələr də bu vergini ödəmirdilər.

Göründüyü kimi bu güzəştlər çox müxtəlif olmaqla yanaşı həm də əhatə etdiyi sahələrin inkişafına xidmət edirdi. Xüsusən də bu güzəştlər kənd təsərrüfatının inkişafı və ölkə əhalisinin qida məhsullarına olan tələbatının ödənilməsinə edilən cəhdlərin nəticəsi idi.

Mövcud vergi sistemi ticarət və sənaye fəaliyyətinin demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edirdi və vergi dərəcələri də çox müxtəlif idi. Hər bir vergitutma obyekti öz fəaliyyətinin növünə və miqyasına görə vergi ödəyirdi.

Ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər həmin fəaliyyət növü ilə məşğul olmaq hüququ verən biletlərdən vergi tutulması yolu ilə həyata keçirilirdi. Şəhadətnamələr iki yerə bölünürdü:

1. ticarət və gildiya şəhadətnamələri (bu şəhadətnamələrin sahibləri müəyyən fəaliyyət növü ilə məşğul olmaqdan əlavə bir sıra şəxsi üstünlüklərə də malik idilər);

2. sənaye şəhadətnamələri (bu şəhadətnamə sahibləri heç bir şəxsi üstünlüklərə malik olmurdular və qanunla müəyyən edilmiş fəaliyyət növləri ilə məşğul ola bilirdilər).

Ticarət şəhadətnamələri iki dərəcədən ibarət idi - birinci gildiya (topdansatış ticarət üçün), ikinci gildiya (parakəndə satış ticarəti üçün).

Bu qaydalar həm rus təbəələri üçün, həm də xaricilər üçün və həmçinin, ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul olan bütün səhmdar cəmiyyətlər, şərikli müəssisələr üçün məcburi idi. Yalnız İmperatorun xüsusi razılığı əsasında güzəştlər almaq olardı.

Birinci gildiya tacir şəhadətnamələri üçün eyni vergi tutulurdu. İkinci gildiya və həm də sənaye fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün şəhadətnamələrdən fəaliyyət növündən asılı olaraq müxtəlif vergilər tutulurdu.

Şəhadətnamələrə və biletlərə görə vergi hər bir gələcək il üçün noyabrın 1-dən yanvarın 1-dək ödənilməli idi. Əgər yanvarın 1-dək vergi ödənilməsə idi, həmin şəxs ticarət və sənaye fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququndan məhrum edilirdi.

Birinci və ikinci gildiya şəhadətnamələrinə malik olan şəxslər həm  xırda ticarət, həm də sənaye fəaliyyəti ilə  məşğul ola bilərdilər.

Ticarət və sənaye müəssisələri əsas vergilərdən başqa həm də əlavə (faiz) ticarət və sənaye vergilərini də verirdilər.

Faiz vergisi bütün ticarət və sənaye müəssisələrindən hər bir əməliyyat ilinin axırında xalis mənfəətin 5%-i miqdarında alınırdı.

Dövlət yerlərdə ordu hissələrini saxlamaq və onların mənzil təminatını həyata keçirmək üçün ticarət və sənayedən müvəqqəti olaraq xüsusi vergilər də tuturdu. Lakin bu vergilər həm müvəqqəti xarakter daşıyır, həm də müxtəlif ərazilərdə müxtəlif cür müəyyənləşdirilirdi.

Pul kapitalından vergilər aşağıdakı kimi tutulurdu:

1. dövlətin, ictimai və xüsusi təşkilatların, müəssisələrin, səhmdar cəmiyyətlərin qiymətli kağızlarından gələn gəlirin 5 faizi miqdarında;

2. dəmiryol cəmiyyətlərinin təminat verilməyən qiymətli kağızlarından gələn gəlirlərinin 3 faizi miqdarında.

Qiymətli kağızlara görə gəlir alındıqda həmin məbləğdən vergi tutulurdu və bir ay müddətində xəzinədarlığa keçirilməli idi.

Cari hesablarda olan pul vəsaitlərindən və digər faizli əmanətlərdən vergini faiz hesablanarkən kredit müəssisəsi ödəyirdi və xəzinədarlığa keçirirdi.

Zaqafqaziyanın yerli müsəlman əhalisindən hərbi xidmətdən azad olmaları müqabilində əsgəri vergi alınırdı. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bu vergi Rusiya İmperiyasında təkcə azərbaycanlılardan yox, həm də türkmənlərdən, noqaylardan, qaranoqaylardan, kalmıklardan, ingiloylardan, kürdlərdən və digər müsəlman əhalidən də alınırdı.

Təbəqəsindən asılı olmayaraq, Qafqazın bütün müsəlman əhalisi bu vergini ödəməli idi.

Məsələn, 1893-cü ildə Zaqatala mahalı 29 min rubl, Tiflis quberniyası 14500 rubl, İrəvan quberniyası 69000 rubl, Yelizavetpol quberniyası 14000 rubl, Bakı quberniyası 158000 rubl, Dağıstan vilayəti 38000 rubl əsgəri vergi ödəmişdi. Ümumilikdə Qafqaz vilayətindən ildə təqribən 543000 rubl əskəri vergi alınırdı.