1.     Vergi sistemi.

            

 XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda (çar Rusiyasının tərkibində olan bir dövlət kimi) vergi və rüsumlar mövcud olmuşdu:

 Qeyd edilən dövrdə Azərbaycan Rusiya İmperiyasının tərkib hissəsi olduğundan vergilər haqqında qanunlar yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla mərkəzdən verilirdi. Yerli ərazi-idarəetmə orqanları yalnız öz əraziləri hüdudlarında əlavə vergilər yığa bilərdilər.

Həmin dövrdə vergi sistemi ibarət idi:

Dövlət vergiləri mövcud qanunvericiliklə müəyyən edilirdi və dövlətin bütün ərazisində ödənilməli idi.

Dövlət vergilərinə aid edilirdi:

Dövlət vergiləri Dövlət Xəzinəsinin gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edirdi.

Yerli vergilər isə yerli ərazi idarəetmə orqanları (quberniya, vilayət, şəhər, qəza Zemstvoları) tərəfindən müəyyən edilirdi və həmin ərazi daxilində yığılırdı. Yerli vergilər yerli Xəzinədarlıqlara toplanırdı və yığılmış vəsaitlər yerli polis idarəsinin, yerli idarəetmə çox vaxt zemstvo vergiləri də deyirdilər.

Yerli vergilərə aid edilirdi:

  1. əlavə ticarət və sənaye vergisi,

  2. əlavə aksiz vergisi,

  3. şəxsi vergilər,

  4. tüstü (həyətbaşı) vergisi,

  5. qəssablardan alınan vergilər,

  6. zibilxanaların təmizlənməsi üçün vergilər,

  7. çəmən və otlaq yerlərindən istifadəyə görə vergilər,

  8. yoldan istifadəyə görə vergilər və s. aid idi.

XIX əsrin vergi sisteminin ən başlıca nöqsanlarından biri ölkə əhalisinin aztəminatlı yoxsul hissələrinə vergi güzəştlərinin olmaması və ya bu güzəştlərin səviyyəsinin çox aşağı olması idi. Həmin dövrə xas olan digər cəhətlərdən biri də bu idi ki, zadəganlar, adlı-sanlı nəsildən olan şəxslər vergi güzəştlərinə malik idilər və milyonlarla gəlirlərə malik olmalarına baxmayaraq, onlar daha az vergi verir və dövlət məmurları ilə daha tez dil tapa bilirdilər. Yoxsullar və orta təbəqənin nümayəndələri isə ağır vergi yükü altında əziyyət çəkirdilər. Bu isə ilk növbədə birbaşa vergilər və həddindən artıq müxtəlif olan rüsumlarla əlaqədar idi. Bu dövrdə olmuş vergilər təsərrüfat fəaliyyətinin və mülki münasibətlərin müxtəlif sahələrini əhatə edirdi və mövcud qanunvericiliklə tənzimlənirdi.

Beləliкlə,  XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olan vergi sisteminin əsas hissəsini dövlət tоrpaq vergisi və əsgəri vergi təşкil edirdi. Sоnra isə ticarət və sənaye fəaliyyətindən vergilər və aкsiz vergiləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Vətəndaşların gəlirlərindən tutulan vergilər isə həmin vergilərin çох hissəsini təşкil edirdi. Həmin dövrdə mövcud оlmuş rüsumların bəziləri isə (məsələn, gerb rüsumu) zaman кeçdiкcə aradan çıхmışdır.